چکیده

در بین رویکردهای مختلف پیشگیری از جرایم شهری ، برنامه ریزی و طراحی محیطی (شهرسازی) تاثیر چشم گیری داشته و همکاری و هماهنگی با سایر نهادهای تامین کننده محیط شهری میتواند زمینه های تامین امنیت پایدار شهری را به دنبال داشته باشد .نتایج گسترش مطالعات در زمینه ی معماری و شهرسازی نشان داده است که راه غلبه بر جو ترس مردم و استفاده بیشتر آنان از محیط های عمومی شهری ، بهبود الگوهای طراحی ، برنامه ریزی و مدیریت فضاهای عمومی است. 

مقدمه

امنیت و به طور اخص امنیت اجتماعی، ارتباط مستقیمی با فضا و ساخت و ساز شهری دارد. یک فضای شهری مناسب تا حد زیادی تامین کننده ی امنیت و فضای نامناسب زمینه ساز انواع آسیب ها و معضلات اجتماعی است. فضاهای نامناسب شهری ،فضاهای بی دفاع ،محلات ناامن همه و همه از عوامل تهدید کننده ی امنیت شهری و اجتماعی هستند . امنیت پایدار شهری با توجه به پیچیدگی محیط شهری تلفیقی از سه بعد امنیت می باشد . همچنین در بین رویکردهای مختلف پیشگیری از جرایم شهری ، برنامه ریزی و طراحی محیطی (شهرسازی) تاثیر چشم گیری داشته و همکاری و هماهنگی با سایر نهادهای تامین کننده محیط شهری میتواند زمینه های تامین امنیت پایدار شهری را به دنبال داشته باشد .نتایج گسترش مطالعات در زمینه ی معماری و شهرسازی نظیر کنفرانس لندن ،تجربه تورنتو و تجربه مدیریت مرکز شهر برای ایجاد امنیت در لندن ،نشان داده است که راه غلبه بر جو ترس مردم و استفاده بیشتر آنان از محیط های عمومی شهری ، بهبود الگوهای طراحی ، برنامه ریزی و مدیریت فضاهای عمومی است . به نحوی که این فضاها به خوبی درک شده و قابل دید و دسترس باشند و در عین حال توسط بخش بزرگی از جمعیت جامعه بدون داشتن ترس و واهمه به خوبی استفاده شوند. اینگونه طراحی سبب تقویت دو نوع از رفتارهای اجتماعی قلمروگرایی و نظارت طبیعی می شود . حس قلمروگرایی تبدیل به مسئولیتی برای ساکنان در جهت تبدیل محله به فضایی امن می شود . افزایش حس امنیت ساکنان در محل زندگی یا کار آنان به تشویق مردم به کنترل و نظارت بر محله خود منجر شده و نهایتا حس مالکیت و حس تعلق ساکنین را افزایش خواهد داد (صادقی و دیگران ،1390 :157 ). احساس مالکیت و حس تعلق ساکنین سبب افزایش آرامش و آسایش نسبی که ناشی از امنیت پایدار شهری است را به دنبال خواهد داشت .

الف: امنیت و ابعاد آن

مفهوم امنیت در فرهنگ های لغت ،در امان بودن ، آرامش و آسودگی ،حفاظت در مقابل خطر (امنیت عینی و مادی ) ، احساس آزادی از ترس و احساس ایمنی (ذهنی و روانی ) و رهایی از تردید و اعتماد به دریافت های شخصی می باشد (عمید ،1354 :44) بعبارتی واژه "امنیت" به مفهوم رفع تهدیدات خطر،ترس و تردید و احساس ایمنی و آرامش تعریف مبهمی می باشد که بیشتر مناسب سطح فردی است و علاوه بر این امنیت و احساس امنیت ، دو مقوله در هم تنیده ، ولی جدا از هم هستند،چرا که ممکن است امنیت در واقعیت وجود داشته باشد ولیکن ،امنیت واقعی وجود نداشته باشد (افتخاری ،1380 :15)امنیت و ایمنی در سلسه مراتب نیازهای انسانی مرتبه ای بالاتر از نیازهای زیستی _همچون خوراک ،پوشاک ،مسکن و جز اینها _را به خود اختصاص می دهد . به عبارت دیگر ،اولین و اساسی ترین نیاز انسانی هر فردد امنیت می باشد (علی آبادی ،1381:4) مکاتب امنیتی بر اساس اصول جامعه شناسی به سه دسته عمده و اساسی پوزیتویست ،سازه انگاران و مکاتب پست پوزیتویسم تقسیم شده اند (عبداله خانی :1383 :4 ) که به ترتیب بر امنیت وجودی ، امنیت رفاهی و امنیت معنا بخش تاکید دارند (سیف زاده ،1383 :15 ). این مکاتب دارای صاحب نظران متعدد با چشم اندازهای نظری مخصوص به خود هستند که در عین داشتن اصول موضوعه مشترک ،تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند . اما در مقاله حاضر ،مجال پرداختن به تمامی آنان نیست . بنابراین به تعدادی از اصولی که موجب تمایز بین این سه مکتب عمده است.اشاره می رود .

ب: عوامل بروز نا امنی

به طور کلی دو عامل طبیعی و انسانی در ایجاد نا امنی دخیل هستند. عواملی مانند سیل و زلزله قابل پیشگیری نیستند لذا از وقوع عامل طبیعی نمی توان جلوگیری کرد اما با برنامه ریزی صحیح می توان از آثار مخرب آن مربوط به فقدان احساس ایمنی است، تا حد زیادی جلوگیری کرد.جلوه اصلی مدیریت عوامل طبیعی در پیش بینی سازوکارهای مناسب در حوزه شهرسازی و قوانین مربوط است. در این خصوص آیین نامه مقاومت سازی ساختمان ها در برابر زلزله مصوب 1369 و بویژه آیین نامه ساختمان ها در برابر زلزله مصوب 1378 هیات وزیران ، ضوابط طراحی استاندارد ساختمان ها را به صورت مشروح پیش بینی کرده است نهادهایی چون شهرداری ها، سازمان نظام مهندسی ساختمان و شورای عالی شهرسازی و معماری و معماری مهمترین دست اندرکاران اجرا و نظارت در این حوزه هستند. عامل انسانی جایگاهی مهمتر و نقشی بیشتر در بروز ناامنی دارد. زیرا این عامل از خصیصه پایداری و همیشگی بودن برخوردار است، لذا شهروندان به طور روزمره با آثار آن مواجه می شوند. امروزه رفتارهای مجرمان آیینه تمام نمای تهدید امنیت جامعه هستند. توجه به ویژگی ها، انواع، شرایط و میزان ارتکاب جرایم در حوزه های شهری و راه های پیشگیری از ارتکاب آنها، موضوع توجه مطالعات شهرسازی ، برنامه ریزی شهری و جامعه شناسی جزایی و جرم شناسی است.

ج: شاخص های تحلیل امنیت در محیط های شهری

1-شاخص های کالبدی (مکانی) موثر بر امنیت فضاهای عمومی

فضای شهری و روابط جاری در آن با هم در ارتباط متقابل هستند و از هم تاثیر می پذیرند. انسان از طریق راوابط اجتماعی – فرهنگی به فضا ، فرم ، عملکرد و اهمیت می بخشد و سازماندهی فضا به نوبه خود به تغییر شکل این روابط می انجامد. بنابراین ساخت و طراحی فضاهای شهری بر فرایند زندگی و امنیت  اجتماعی تاثیر گذاشته و می بایست از نظر جسمی و روانی برای شهروندان کارایی داشته باشد(سیفایی، 1384: 76).

2-کیفیت شبکه معابر

یکی از عواملی که موجب ارتقا امنیت فیزیکی و روانی فضا می گردد کیفیت شبکه و معابر و پوشش آن برای شخص پیاده و سواره می باشد. پیاده راه ها ، محل حضور همه شهروندان ،مشارکت آنان در زندگی جمعی شان است. این فضاها در مقیاس همه شهر عمل کرده و پذیرای گروه های مختلفی از شهروندان می باشد. پیاده راه ها علاوه بر نقش ارتباطی و دسترسی، مکانی امن و راحت برای تماس اجتماعی، گردش و تماشا و ... را فراهم می آورد. در پیاده راه ها ، آزادی عمل انسان پیاده برای توقف ، مکث ، تغییر جهت و تماس مستقیم با دیگران بسیار زیاد است.(http://sevenview.persianblog.com).

جین جاکوبز معتقد است که حفظ امنیت شهر وظیفه اساسی خیابان ها و پیاده راه های یک شهر است. وضوح مسیر در روز و شب، موانع فیزیکی و کاربری مزاحم در طول مسیر پیاده رو ها ، طراحی مناسب در سطح پیاده راه ها ، استفاده از کف پوش سالم باعث شده تا عابران پیاده با امنیت بیشتر از این فضا استفاده نمایند. مورد دیگر روشنایی در شهر است اهمیت وجود روشنایی در سطوح شهر به دلیل افزایش ایمنی در سطح خیابان ها به ویژه در مراکز پر رفت و آمد راهنمایی جهت ها در تقاطع ها ، چهار راه ها و پل ها ، تشخیص هویت و موقعیت محل است. مهم ترین ویژگی شرایط آلودگی رفتاری و جرم خیزی در زمان شب ، تاریکی و کم نوری و توزیع نامناسب سیستم روشنایی است که بر محیط حاکم می شود و استفاده از پایین بودن امکان دیده شدن و اقدام به اعمال بزهکارانه است. بنابراین با عدم آشکار شدن فرم به علت تاریکی، اولین گام به سوی بوجود آمدن فضای بدون دفاع و آسیب پذیر برداشته می شود.

3- فشردگی بافت

در مکان هایی که تعداد کاربری ها زیاد است بسته به نوع کاربری مورد نظر میزان امنیت نوسان دارد. بافت های فشرده ای که دارای تداخل کاربری است چنانچه ، کاربری ها براساس فرم عملکرد متناسب با هم سنخیت داشته باشند بر میزان امنیت محیط افزوده می شود در بافت های فشرده ، با انبوهی از کاربری های مسکونی ، تجاری و فرهنگی و... مواجه هستیم که ابوهی از جمعیت با فرهنگ ها و رفتارهای متفاوت را در خود جای داده است. در چنین محیط هایی زمینه بسیار مساعدی برای ارتکاب جرم و نابهنجاری اجتماعی وجود دارد. امروزه تناسب بین فرم و کالبد در شهر برای ایجاد امنیت فضای عمومی حائز اهمیت است ولی معنا و مفهوم درست بخشیدن به فرم و کالبد از اهمیت بیشتری برای از بین رفتن بی امنی دارد. طراحان شهری معتقند که پیشگیری از وقوع جرم و ناهنجاری های اجتماعی در این زمینه می تواند از طریق طراحی محیطی نیز مؤثر واقع شود.برنامه ریزان شهری معتقدند که شهر بایستی مکان همبستگی اجتماعی و فرهنگی باشد تا فضاهای شهری بتوانند امکانات هم زیستی ، مشارکت و آرامش را برای زندگی اجتماعی پدید آورند (پودارتچی، 1381: 48 ).4-پوشش گیاهی

فضای سبز شهری به دلیل زنده بودن، تنوع شکل و رنگ، امکان تغییر و تحول مستمر در طی مکان و زمان ، جوهر، زیبایی و پویایی ، دارای نقش ویژه ای است. گیاهان عامل طراوت و شادابی محیط هستند. حفظ مطلوبیت و زیبایی های طبیعی و نوع پوشش گیاهی فضاهای عمومی شهری می تواند به میزان امنیت فضاها مؤثر باشد.

د: سیاست های شهری و امنیت

روی کردهای جدید طراحی محیطی بر این نکته تاکید دارند که با توجه به ساختار کالبدی فضاهای شهری و تدوین و اعمال ضوابط ویژه درآنها از طریق کاهش ظرفیت بالقوه طبیعی مناطق شهر در جرم خیزی ، می توان به طور موثری کاهش جرایم را تعقیب کرد . در این راستا مهمترین و اساسی ترین اصولی که می تواند در زمینه کاهش جرایم شهری و افزایش امنیت از طریق سیاست های شهر سازی صورت پذیرد عبارتند از :

1- کاهش دادن میزان دسترسی مجرمان به مناطقی در شهر که امکان وقوع جرم دارند. برای این منظور می توان از نظارت های شهروندان و عابران پیاده و یا ساکنان بر مسیر های دسترسی بهره گرفت که از طریق تعیین شفاف ورودی و خروجی ساختمان ها و نور پردازی مناسب و استفاده موانع مسدود کننده مانند دیوارها و حصار ها ممکن می شود.توانمند سازی محیط شهری از طریق در معرض دید قرار گرفتن، مانند جای دهی کیوسک های تلفن و روزنامه فروشی و مراکز خدماتی شبانه روزی در مناطق جرم خیز. بررسی های انجام شده نشان می دهد خیابان های تاریک و کم نور بعضا محل مناسبی برای تعرضات مالی و جنسی و به تبع آن ناامنی محیط شهری می باشد. عناصر روشنایی علاوه تأمین نور و ایمنی محیط به عنوان عناصر طراحی نیز استفاده می شوند. در صورت طراحی مناسب به عنوان عناصرمعماری در روشنایی روز نیز استفاده گردند، در غیر این صورت می بایست با محیط همخوان و یا پنهان شوند. هر فضا دارای خصوصیاتی است که طرح نورپردازی باید در راستای تقویت آن خصوصیات باشد.

2- اختلاط کاربری ها

ترکیب برخی کاربری ها که شامل ترکیبی از فروشگاه ها، ادارات و آپارتمان ها در محل، ترکیبی از کاربری ها در واحد های همسایگی، بلوک ها و ساختمان ها، ترکیب خانوارهای چند خانواری و تک خانواری، و تنوع افراد از نظر سنی، طبقه، فرهنگ و نژاد می شود، میتوان کارکردهای زیر را دنبال کرد:1- حضور بیشتر قشر های مختلف در زمان های مختلف 2-غلبه بر خلوتی و انزوای فضاهی به عنوان یک عامل ترس آور برای استفاده کنندگان و یک فرصت برای مجرمان3-قرار گرفتن فعالیت های دارای استعداد ناامنی در نواحی امن و درون فعالیت های دارای استعداد مراقب و نظارت کنندگان بیشتر و برعکس.4-ایجاد سر زندگی در محیط و کاهش یکنواختی آن معیارهای مکان یابی کاربری ها.

نتیجه گیری

پیشگیری از جرایم و ارتقاء امنیت در حوزه های مرتبط با شهرسازی و معماری در درجه اول بر عهدهه برنامه ریزان و مدیران شهری است . البته در مرحله اجرا می بایست از ضمانت اجراهای اداری و قضایی نیز برخوردار باشد.. البته در قوانین ایران کمتر به جنبه امنیت انسانی طراحی شهری التفات نظر صورت گرفته و بیشتر ویژگی های بازدارنده در مقابل سوانح طبیعی مطرح شده است. در طراحی فضایی چه در سطح شهر و یا در حد پلان ساختمان ، باید از طراحی فضا به گونه ای که امکان نظارت عمومی را کاهش دهد یا نحوه دسترسی به مناطق جرم خیز دا افزایش دهد، جلوگیری شود. در واقع توجه به رزیکردهای مناسب به منظور کاهش جرایم شهری که به طور مستقیم و غیر مستقیم در ارتقاء کیفیت زندگی و افزایش رضایت به منظور کاهش جرایم شهری که به طور مستقیم وغیر مستقیم در ارتقاء کیفیت زندگی و افزایش رضایت شهروندان و بهبود رفاه وسرمایه اجتمایی تاثیربسزایی دارد,ازمهمترین اصولی است که درطراحی وبرنامه ریزی محیط های شهری بایدموردتوجه قرارگیرد.دستیابی به امنیت پایدارشهری ازطریق سیاست های شهرسازی در درجه اول نیازمندتدوین ضوابط ومقرارتی می باشدکه اولاازشکل گیری فضاهای ناامن واسیب پذیر جلوگیری کرده وثانیادرطراحی ئبرنامه ریزی فضاهای جدید زمینه برنامه ریزی وطراحی فضاهای ایمن رافراهم اورد.

 

کلیدواژه ها: دانلود جزوات و مقالات(3)،